mgr Martsynyak O.M.

Katolicki Uniwersytet Lubelski Polska 

Psychologia zdrowia jest szerokim działem okazującym duże możliwości opisywania danej problematyki w zakresie zaburzeń odżywia się. Dlatego w tym artykule rozmieszczę szczegółowe definicje zdrowia jako stanu oraz takich zaburzeń odżywia się jak anoreksja i bulimia psychiczna oraz otyłość prosta. Natomiast pozostawię takie aspekty jak rozwój psychologii zdrowia jako dziedziny promocji zdrowia w zakresie zaburzeń odżywiania.

Zdrowie można zdefiniować jako nieobecność choroby, dobre samopoczucie oraz satysfakcjonujące twórcze życie. W ujęciu psychologicznym zdrowie oznacza jednostkę dojrzałą, autonomiczną i twórczą.

Zdrowa jednostka jest odpowiedzialną za siebie i swoje życie. Ma świadomość sensu życia, potrafi tworzyć wartości i jest zdolna do dokonywania samodzielnych wyborów. Człowiek w pełni zdrowia zaspokaja swoje potrzeby w sposób społecznie akceptowany i jest wrażliwy na potrzeby innych. Człowiek zdrowy potrafi sobie radzić w różnych sytuacjach, respektuje zasady ekorozwoju w swoim życiu i życiu społeczności. Zdrowie to również poddająca się zmianom zdolność człowieka do osiągnięcia pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak również zdolność do reagowania na wyzwania środowiska, w którym żyje.

Zdrowie jest stanem dynamicznym cechującym się wysokim poziomem dobrostanu (stały rozwój, wykorzystanie potencjału jednostki, jej potrzeby, zdolności lub ich brak). Podstawowymi warunkami dobrostanu są jasne reguły życia społecznego, poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. Zdrowiu sprzyja jakość życia, autonomia osiągnięta przez rozwój oraz potencjał, jakim człowiek dysponuje. Człowiek ma prawo i obowiązek przejąć kontrolę i odpowiedzialność za własne zdrowie. Związane jest to z rodzajem diety, zażywaniem leków, trybem życia, okresową kontrolą stanu zdrowia. Ze zdrowiem psychicznym związane są codzienne relacje rodzinne, zawodowe, społeczne, hierarchia potrzeb i styl ich zaspokajania, umiejętność rozwiązywania konfliktów, zachowania asertywne, itp. Czynniki warunkujące zdrowie: biologia, środowisko, styl życia. Znaczący wpływ na zdrowie, zwłaszcza zdrowie psychiczne, ma styl pracy, wypoczynku, spędzania wolnego czasu.

Anoreksja jest zaburzeniem, którego charakterystyczną cechą jest celowa utrata wagi wywołana i podtrzymywana przez osobę chorującą. Widoczny znaczący spadek wagi ciała wynosi, co najmniej 15% poniżej prawidłowej wagi ciała.

Najczęściej spotykane są zaburzenia odżywiania się u dorastających dziewcząt i młodych kobiet, choć zdarza się także u dzieci zbliżających się do okresu pokwitania oraz dojrzałych kobiet bliskich do okresu menopauzy. Znacznie rzadziej chorują na zaburzenia odżywiania się chłopcy przed okresem dojrzałości i młodzi mężczyźni. Powodem zachodzącego zjawiska jest stres związany z obrazem własnego ciała. Niedożywieniu spowodowanemu przez anoreksję towarzyszą zaburzenia endokrynologiczne, metaboliczne i zaburzenia funkcji somatycznych.

Przebieg anoreksji psychicznej rozpoczyna się od zwykłego odchudzania, które rozpoczyna się od:

• Krytycznej uwagi kogoś z otoczenia chorego dotycząca jego rzeczywistej nadwagi,
• Presja mody i cywilizacji,
• Identyfikacji ze słynną modelką czy aktorką stosującą dietę,
• Presji środowiska, np. w szkołach baletowych,
• Przekonania o zbawiennych specjalnych superdietach (Abraham Liewallyn-Jones, 1995)
• Zwykłego postu religijnego (Banks, 1992).

Początek zachorowania jest zazwyczaj skryty. Dziewczyna nie postrzega siebie jako chorej. W tym okresie spadek masy ciała traktowany jest przez środowisko chorej osoby jako wyraz prowadzenia efektywnej diety odchudzającej. W miarę narastania ubytku masy ciała niepokój bliskich osób wzrasta. Nasilają się sprzeczki z otoczeniem rodzinnym o ilości przyjmowanego pokarmu, co powoduje jedzenie w samotności, ukrywanie się od dorosłych. Z czasem dieta zawiera coraz więcej ograniczeń a efekty są drastyczne. Do tego dodawane są intensywne ćwiczenia fizyczne. Przy czym zazwyczaj dziewczyny mające zaburzenia odżywiania wykazują nadmierne zainteresowanie gotowaniem i przyrządzaniem smacznych potraw. Uczucie uzyskania kontroli nad jedzeniem czy nad własnym ciałem może być dla chorej powodem dla satysfakcji i dumy. Chore osoby są zazwyczaj znakomitymi, ambitnymi uczennicami z opinią otoczenia, że są one nadobowiązkowe, co do obowiązków szkolnych (Orwid, Pietruszewski, 1993).

 Po kilkunastomiesięcznym czasie ciągłego ograniczania jedzenia dochodzi do wychudzenia z utratą wagi 40 do 60% należnej masy ciała. Wraz z następującym ubytkiem ciała osoba chora odsuwa się od rodziny i znajomych. Mają tendencję do planowania każdego dnia z najdrobniejszymi szczegółami. Odstępstwo od zamierzonego planu dnia powoduje u nich zdenerwowanie i frustrację. Na początku występująca euforia związana z satysfakcją płynącą z kontrolowania swojego ciała może przechodzić w strach związany z poczuciem utraty panowania nad nim, apatię, depresję, a nawet objawy katatoniczne.

Kryteria diagnostyczne anorexia nervosa (wg DSM IV, 94)

1. Odmowa utrzymania ciężaru ciała na lub powyżej granicy wagi minimalnej dla wieku i wzrostu (np. utrata wagi prowadząca do utrzymania ciężaru ciała poniżej 85% wagi oczekiwanej lub brak należnego przyrostu wagi w okresie wzrastania prowadzący do utrzymania ciężaru ciała poniżej 85% wagi należnej).
2. Intensywny lęk przed braniem na wadze lub otyłością mimo utrzymującej się w rzeczywistości niedowagi.
3. Zaburzenie sposobu doświadczania własnej wagi i kształtu ciała; pacjentka nie jest w stanie wpływać na ciężar i kształt ciała na podstawie własnej oceny lub zaprzecza znaczeniu niskiej masy ciała.
4. U kobiet w okresie po menarche amenorrhoea nieobecność przynajmniej trzech kolejnych cykli menstruacyjnych

Wyodrębnione typy:

• Typ „ograniczający się” (restricting type): w trakcie anorexia nervosa nie dochodzi do regularnych epizodów niekontrolowanego objadania się lub zachowań „wydalających” (np. indukowanych wymiotów lub nadużywania środków przeczyszczających albo diuretyków).
• Typ „żarłoczno - wydalający” (bige eating/ purging type): w trakcie epizodu anorexia nervosa dochodzi do regularnych epizodów nie kontrolowanego objadania się lub zachowań „wydalających” (np. indukowanych wymiotów lub nadużywania środków przeczyszczających, diuretyków lub lewatyw).

Bulimia objawia się nawracającymi epizodami przejadania się. Osoba cierpiąca na bulimię może spożyć w pośpiechu ogromne ilości pokarmu. Innym ważnym czynnikiem występującym przy przebiegu bulimii jest przeciwdziałanie przybieraniu na wadze. W tym celu po objadaniu się osoba chora może prowokować wymioty. W ten sposób może na przemian objadać się i wymiotować nawet do kilku razy dziennie. Może przeciwdziałać tyciu także stosując okresowe głodówki, leki obniżające łaknienie (Włodawiec, 2001).

Zazwyczaj na bulimię psychiczną chorują kobiety, które stosowały różne rodzaje diet. Też miały okresy objadania się, a następnie by nie przytyć stosowały bardzo rygorystyczne diety. Zachorowanie na bulimię psychiczną nie wiąże się tylko z zachowaniem zgrabnej sylwetki czy też troską o wagę, są też i inne powody mające negatywne skutki w postaci nieprawidłowego odreagowania emocji. Mogą to być kryzysy rodzinne, rozwody, śmierć bliskiej osoby czy stres egzaminacyjny, zmiana pracy czy nawet ciąża. (Abraham, Llewellyn-Jones, 1995).

Poza tym pacjentki nie potrafią precyzyjnie określić, co mogło wyzwolić określony napad żarłoczności. Niektórzy mówią o wzrastającym napięciu psychicznym, samotności, znudzeniu i rzadziej o wzrastającym uczuciu głodu czy pragnienia.

Szybkość i rodzaj pokarmu, który przyjmują osoby chore na bulimię psychiczną jest inny niż w okresie odżywiania normalnego. W czasie napadu takiego epizodu żarłoczności, osoba chora potrafi przyjąć olbrzymie ilości pożywienia, co przekracza kilkunastokrotnie energetyczne zapotrzebowanie dobowe np. do 30000 kcal do dwóch godzin. Z reguły są to pokarmy wysokokaloryczne i niezdrowe.

Po wyżej opisanym ataku obżarstwa następują zachowania kompensacyjne. Najczęściej używaną metodą są prowokowane wymioty, które mogą odbywać się jak i w trakcie, tak i po ataku epizodowym. Początkowo osoby chore do pomocy używają ręki lub jakiś przedmiot, z czasem powstają bardziej wysublimowane metody, a także wymioty stają się coraz bardziej spontaniczne. Wymioty mogą trwać od kilku minut do momentu aż osoba chora będzie pewna, że zwymiotowała wszystko.

Inne metody kompensacyjne, spotykane w zaburzeniu bulimia nervosa to: przyjmowanie leków przeczyszczających, stosowanie rygorystycznych diet, intensywny wysiłek fizyczny, picie alkoholi i przyjmowanie niektórych narkotyków.

Przebieg bulimii ma trochę inną dynamikę niż anoreksji. Objawy ukazują się w postaci coraz częstszych nawrotów epizodów bulimicznych. Pacjentki chore na bulimię mają głębsze poczucie choroby i przeżywają swoje dolegliwości jako dysfunkcjonalne w odróżnieniu od osób chorych na anoreksję. Dlatego częściej wykazują chęć do leczenia, ale też ciężko znoszą okres terapii.

Kryteria diagnostyczne (wg DSM IV, 1994)

1. Powtarzające się epizody gwałtownego objadania się. Epizod objadania się charakteryzuje się:

• Jedzeniem w krótkim czasie (np. w 2 godz.) ilości jedzenia, która dla większości osób jest zdecydowanie za duża, aby można ją było zjeść w tym czasie i w podobnych okolicznościach;
• Poczucie braku kontroli nad jedzeniem w trakcie epizodu (na przykład poczucie, że nie można przestać jeść lub zapanować nad ilością i sposobem jedzenia).
  2. Stosowanie nieprawidłowych zachowań kompensacyjnych służących zapobieganiu przyrostowi wagi, takich jak:

• Prowokowanie wymiotów;
• Nadużywanie środków przeczyszczających, diuretyków, lewatyw i innych;
• Poszczenie;
• Intensywne ćwiczenia fizyczne.
  3. Zarówno epizody objadania się, jak i nieprawidłowe zachowania kompensacyjne występują przeciętnie, co najmniej dwa razy w tygodniu przez trzy miesiące.
  4. Samoocena wyznaczona głównie przez kształt i wagę ciała.
  5. Zaburzenie to nie występuje w przebiegu anorexia nervosa.

Wyodrębnione typy:

Typ „przeczyszczający” (purging type): w przebiegu epizodu bulimia nervosa dochodzi do regularnego prowokowania wymiotów lub używania środków przeczyszczających, odwadniających lub lewatyw.

Typ „nieprzeczyszczający” (nonpurging type): w przebiegu epizodu bulimia nervosa dochodzi do stosowania takich nieprawidłowych zachowań kompensacyjnych, jak poszczenie lub uprawianie intensywnych ćwiczeń fizycznych bez regularnego stosowania wymiotów lub nadużywania środków przeczyszczających, odwadniających lub lewatyw.

Nadwaga i otyłość to we współczesnym świecie problem wielu ludzi, zwłaszcza kobiet. To przede wszystkim od nich wymaga się by były piękne, mądre i szczupłe. Wygląd kobiety zaczął decydować o jej karierze, pozycji społecznej, szansie na znalezienie pracy. Stworzono, więc obraz idealnej kobiety, o szczupłej sylwetce. Osiągnięcie tego ideału jest bardzo trudne, a czasami wręcz niemożliwe. Trudności w jego osiągnięciu rodzą frustrację, pojawia się niezadowolenie z życia, kompleksy, depresje, pogarszają się stosunki w rodzinie. Kobiety z wyraźną nadwagą czują się gorsze, często przestają czuć się kobietami.

W ciągu wielu lat opracowano różnego rodzaju wzory, które miały na celu określenie należnej masy ciała. Najczęściej wykorzystywany jest wskaźnik Queteleta, czyli wskaźnik masy ciała (BMI) obliczany w sposób następujący:

BMI = waga (w kg):wzrost (m²) Normalna waga to – 20-25 kg/m²

U osób starszych, po 50 roku życia, za nadwagę uważa się wskaźnik BMI przekraczający 27.

Przyczyny otyłości:

1. Uwarunkowania genetyczne. Gen otyłości znajdujący się w tkance tłuszczowej koduje leptynę, która jest krążącym w krwi czynnikiem działającym w podwzgórzu.
2. Rola przekaźników chemicznych. Do podwzgórza dociera informacja, że potrzebujemy więcej energii za pomocą, neurotransmitera (NPY), który przesyła polecenie o zjedzeniu, np. węglowodanów. Wtedy pragnienie podwzgórza zostanie zaspokojone, wydziela się z kolei serotonina, która działa uspokajająco i poprawia samopoczucie. W stanie głodu, podwzgórze pozostaje niezaspokojone i produkuje w nadmiarze, galaninę, nakazujący organizmowi spożywania tłuszczu, co z reguły powoduje jego odkładanie jako zapasu energetycznego. Galanina, współdziałając z innymi hormonami uczestniczy w przekształcaniu tłuszczu pokarmowego w tłuszcz zgromadzony w organizmie. U kobiet na wydzielanie galaniny wpływają także estrogeny. Ich wysoki poziom, który ma miejsce w okresie napięcia przed miesiączkowego, wzmaga wydzielanie gałaniny i powoduje wzrost apetytu, głównie na produkty słodko-kremowe.
3. Stres. Stres i sposób odżywiania są ze sobą ściśle powiązane. Niedożywienie, a zwłaszcza brak pewnych składników pokarmowych, powodują zaburzenia wielu procesów metabolicznych i upośledzają system odpornościowy. Wzrost wydzielania hormonu stresu jest przyczyną obniżenia się poziomu magnezu w mięśniu sercowym. Niedostateczna podaż żelaza przyczynia się do mniejszego zaopatrzenia organizmu w tlen, co w konsekwencji powoduje uczucie zmęczenia, zdenerwowania i trudności z koncentracja.. Niedobory witamin z grupy B zaburzają proces przekształcania węglowodanów i tłuszczu w niezbędna dla życia energię. Niedostateczna ich ilość w diecie może być przyczyną senności, depresji, czy nadmiernego pobudzenia. Brak witaminy B6 hamuje powstawanie serotoniny. W sytuacji stresu obniżeniu ulega witamin C i E, co przyczynia, do osłabienia układu odpornościowego i zwiększenia wrażliwości na choroby infekcyjne. Podczas stresu komórki tłuszczowe ulegają aktywacji, co nasila proces wytwarzania tłuszczu.
4. Wpływ środowiska.

• nieprawidłowe odżywianie kobiet w ciąży (tzw. "jadanie z dwoje");
• nieprawidłowe odżywianie (przekarmianie) dziecka w pierwszych dwóch latach życia;
• przyswojone nieprawidłowe nawyki jedzeniowe, a przede wszystkim:
  1. przejadanie się;
  2. niewłaściwy skład jakościowy spożywanych pokarmów, a zwłaszcza preferowanie tłuszczu, które dostarczają organizmowi dużych ilości energii (1 gr. tłuszczu to 95 kcal) i są łatwo przyswajalne i magazynowanie w komórkach tłuszczowych;
  3. nieregularność lub zbyt mała liczba posiłków. Rytm przyjmowania posiłku ma wpływ na przekształcanie produktów odżywczych w tłuszcz i białka mięśniowe. Przerosty tkanki tłuszczowej są tym większe im rzadziej przyjmują posiłki;
  4. podjadanie między posiłkami zwłaszcza słodyczy i spożywania dużej ilości słodzonych napoi.

W literaturze zwraca się uwagę na szczególne cechy osobowości osób otyłych oraz na dominujące mechanizmy radzenia sobie ze stresem. Najczęściej osobom tym przypisuje się bierność, niedojrzałość, brak zdecydowania, bezradność w sytuacjach trudnych niską samoocenę, pesymizm, trudności w uzewnętrznianiu uczuć negatywnych, zwłaszcza gniewu. Wiele osób pod wpływem stresu zaczynają jeść. Własne doświadczenia nauczyły je w którymś momencie życia, że jedzenie łagodzi stres, wtedy staje się ono nawykowym sposobem radzenia sobie. U osób z nadwagą stwierdza się także niższy poziom własnej skuteczności, który wyraża osobiste przekonania jednostki, co do własnych kompetencji w poradzenie sobie z podjętym działaniem. Inne, powszechnie panujące przekonania, są powodem naszego, często nieświadomego postępowania. Przekonanie jedzenie to miłość powoduje, że najlepszym sposobem ukazania uczuć jest wspólne zasiadanie do stołu. Z kolei przekonania to wyraz odpowiedzialności - nakazuje zjeść wszystko, co znajduje się na talerzu, nie można przecież marnować jedzenia, gdy miliony ludzi głoduje. Przekonanie jedzenie to nagroda - oznacza, że najlepszym sposobem nagradzania tych, których się lubi, w tym także siebie, jest przygotowania jedzenia.

Reasumując, możemy stwierdzić, że dzięki promocji zdrowia psychicznego można będzie w przyszłości uniknąć rozpowszechniania na taką skalę takich chorób psychicznych jak anoreksja i bulimia psychiczna a także otyłość. Badając dokładnie aspekty chorobowe, można wnioskować, że takie przejawy zaburzenia odżywia się jak, niskie poczucie własnej wartości, stereotypy w tradycjach odżywczych i społecznych oraz nieprawidłowy obraz siebie mogą być skutecznie wykorzystane w terapii zaburzeń odżywiania się osób chorych.

Resume: Psychologia zdrowia jest właśnie tym wyznacznikiem, który pomoże w szerszym rozwoju promocji zdrowia w zakresie takich zaburzeń odżywiania się jak anoreksja nervosa i bulimia nervosa oraz otyłość prosta. Dokładne zdefiniowanie podanych wyżej zaburzeń oraz zdrowia jako stanu okazuje możliwość transformacji tych wiadomości w rozwój takiej dziedziny jak promocja i prewencja zdrowia psychicznego w zakresie zaburzeń odżywia się.

BIBLIOGRAFIA

1. Abraham S., (1999.) Llewelyn-Jones D., Bulimia i anoreksja, Warszawa.
2. Apferdorfer G., (1999), (red.) Anoreksja, Bulimia, Otyłość. Katowice.
3. Bilikiewicz A., (1998), (red.) Psychiatria, Warszawa.
4. Człowiek – pytanie otwarte. Studia z logoteorii i logoterapii, pod. red. K. Popielskiego, Lublin 1987.
5. Jablow M., (1993). Anoreksja, Bulimia, Otyłość, Gdańsk.
6. Popielski K., (1994). Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza poczucia sensu życia, Lublin.
7. Heszen-Niejodek, I. i Sęk, H. (red.). (1997). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.